Менің бір көршімбар. Өзі сауысқаннан да сақ, бір шоқып, екі қарайды. Біз көрші болғалы бес-алтыжылдың ішінде үйіне ешкім бас сұққан емес, өзі де ешкімнің шаңырағына кірмейді. Бірдеңе сұрап қалсаң, Құдайдың тегін ағып жатқан қара суын бермейтін нағыз шық бермес Шығайбай.
Бәріміз үшін оның қандай қызмет атқаратыны, немен шұғылданатыны бір жатқан үлкен жұмбақ. Баяғыбала кезімізде киноларда көретін шпионның нақ өзі.
Айтпақшы, бұлкөршімнің қақтаған балық сияқты қатып қалған әйелі және сабалақ-сабалақ жүндіиті бар екенін білеміз. Олар да иелері сияқты ешкіммен араласпайды, сирек бойкөрсетеді. Көршімнің шиқ-шиқ етіп жүретін ескі жеңіл машинасы болатын. Онысатып жіберген болуы керек, бір күні жап-жаңа «Мерседес» мініп жүргенін көріп қалдық. Ол көп ұзамай-ақ өзінің ескі үйін сатып, Алманияға көшіп кеткен неміскөршісінің үлкен жаңа үйін сатып алды. Оның ағаш қақпасын алып тастап, оныңорнына жаңа темір қақпа орнатты. Бір айдан соң әлгі қақтаған балық сияқты әйеліжердің астына түсіп кеткендей зым-зия жоқ болып, енді сабалақ-сабалақ жүнді итті қақшаңдап қалған бір жас әйел серуендетіп жүретін болды.
Сөйтіп, көршім өзінен және итінен басқасының бәрін жаңалап шықты. Арада бір апта өткен соң, біреулер көршінің жаңа үйдегі жаңа қақпасына:
Көліктің алдың жаңасын,
Үйдің алдың жаңасын,
Қатынның алдың жаңасын,
Қайтесің бәрін жаңалап,
Бәрібір өзің жамансың, – деп майлы бояумен баттайтып тұрып, өлеңдетіп жазып кетіпті. Кім болса да, дәл біліп жазған. Бірақ, оған ұялып, намыстанып жүрген көршім жоқ. Сол баяғы тұрысы, сол баяғы жүрісі. Оған аспан түсіп, жер ойылып кетсе де бәрібір. Өйткені, ол «новый қазақ» қой…
ФИНАЛ
Дәрігер дәл қарсы алдында отырған түйенің жарты етіндей науқасқа, содан соң алдында жайылып, шашылып жатқан қағазға қарады.
– Иә, сонымен қай жеріңіз ауырады?
– Ауырмайтын жерім жоқ, қарағым, – деді науқас ыңқылдап, – сөйте тұрып, тым семіріп барамын. Соған қарсы бір емің бар ма, айналайын?
– Тамаққа деген тәбетіңіз қалай? – деді дәрігер орнынан тұрып.
– Құдайға шүкір, ол жағынан шағым айтқаным күпірлік болар. Жарты қойдың етін жеп, бір шара қымыз ішуге шамам жетеді, айналайын.
– Е, онда ауруыңыздың түрі белгілі болды, – деді дәрігер, – тамақты аздап ішіңіз. Сонда бәрі жақсы болады. Біріншіден, арықтап, денсаулығыңыз жақсарады. Екіншіден, тамақтың есебінен біраз қаржы үнемдейсіз мына нарықтық тойтарыс кезінде.
– Шырағым, алдыңа күнде келіп жатқаным жоқ, – деді науқас орнында аударылып-төңкеріліп. – Соңғы кезде көздерім өзінен-өзі желімденіп, тілім қышитын болып жүр. Біртүрлі екен, жүйкем жұқарып, қалтырауық болып барамын. Кеше көршім судай жаңа машина сатып алған екен, соны ойлап, ішім тұз жалағандай күйіп, түні бойы дөңбекшіп ұйықтай алмадым. Мен жүрмін қалт-қалт етіп, күнімді әрең көріп, ал көршім болса «Мерседес» мініп, кердең-кердең етеді.
– Ішімдік жағына қалай қарайсыз?
– Ой, інішек, мына заманда тегін арақ болса, кім тартынады? Бір кісідей ішеміз ғой, әкесін танытып.
– Мүмкін болса ішімдікпен көп әуестенбеңіз, – деді дәрігер науқасқа кеңес беріп. – Ол бүкіл тұла бойыңызды жайлап алған дерттерді қоздырады, сондай-ақ оның күндестік, көреалмаушылық деген жаман қылықты асқындатып жіберетіні бар. Көзіңіздің өзінен-өзі желімденіп жабысып, тіліңіздің жыбыр-жыбыр етіп қышып тұратыны да осыдан.
– Ойпырмай, ә! – деді науқас желкесін қасып. – Адам бұзылды ма, әлде заман бұзылды ма, аурудың түр-түрі көбейіп барады. Айтпақшы, інішек, көзім ілініп кетсе болды, ылғи түрлі-түсті түс көремін. Бірде тышқандар, енді бірде мысықтар футбол ойнап жатады. Осыған бір емің бар ма?
– Ананы-мынаны көп ойлағандықтан ғой. Мен Сізге бір дәрі жазып беремін, ұйықтардың алдында ішіңіз, – деп дәрігер қолына қаламын алды.
– Інішек, – деді науқас дәрігер ұсынған тілдей қағазды алып жатып, – сен жазып берген дәріні бүгін емес, ертеңнен бастап ішейінші, ә?
– Неге? – деді дәрігер таң қалып.
– Жаңа айттым емес пе, түрлі-түсті түс көремін деп, – деді науқас орнынан тұрып, – бүгін тышқандардың футболдан финалы еді. Қызық қой, соны көрсем деп едім…
ҚЫЗЫЛ ӘТЕШ
Бір шаруа қаладағы базарға барып, екі көзі шоқтай жанған, желке жүні күжірейген, айдары айбарланып тұратын қызыл әтеш сатып алады. Бұл жас әтештің он бір мекиенге жалғыз өзі бас-көз болып жүрген ақ қоразға сор болып жабысарын кім білген?
Қызыл әтеш келе салысымен мекиендерге қырғидай тиіседі. Тапа-тал түсте көзін бақырайтып қойып, баса көктеп, сүйікті тауықтарына сүйкеніп өліп-өшкені қатты батып кетіп, ақ әтеш қызыл әтешті кеудесінен теуіп-теуіп жібереді. Жұлқынып, күшін қайда жұмсарын білмей тұрған жас әтеш қарап тұрсын ба? Тепкенді саған көрсетейін деп қарсыласына қос аяқтап тұрып қарымта беріп, көзін шұқып-шұқып алады. Сол-ақ екен екеуінің арасында қып-қызыл төбелес басталып, тауықтар қыт-қыттап жан-жаққа қашады. Қызыл әтеш шау тарта бастаған ақ әтештің әкесін танытып, быт-шытын шығарып жеңіп, қора-жайдан мүлде тентіретіп жібереді.
Сол сәттен бастап ол шырт түкіріп, өзін бүкіл құс біткеннің патшасы сезініп, бір аптаның ішінде мекиендердің бәріне үйленіп тынды.
Әтеш әтештігін қойған ба, бір күні кез-келген көлденең көк етектіні қалт жібермейтін қырағы көздері осы қора-жайдағы маймаңдаған үйректерге түседі. Тұла бойына махаббат оты лап етіп, жаңадан қосылған сүйікті мекиендеріне де, әлі жұмыртқа жарып үлгермеген балапандарына да қарамай, қызыл қораз көп ұзамай-ақ үйректермен көңіл қосып үлгеріпті. Көрсеқызар қызыл әтеш үйрек байғұстарға да опа бермей, әлі ыстық-суығы басылмай жатып, бір күні көрші қора-жайдағы қоқи қаздарға көңілі ауып, өлердей ғашық болып қалады. Көп ұзамай үйректерді жылатып-сықтатып, қоқиқаздарға көшіп алады. Қызыл қоразға дауа бар ма, қоқиқаздардан тез айнып, қораға жиі ұшып кеп, қонақтап жүрген жас қарғаға ғашық болып, күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылса керек.
Екі-үш тәуліктен бері мүлде көзге түспеген әтештің үйдің қожайыны іздеп шығады. Бүкіл қора-жайды шарлап, іздемеген жері қалмайды, бірақ, қораз көкке ұшып кетті ме, әлде жеті қабат жердің астына түсіп кетті ме, ұшы-қилы жоқ. Жан-жағына өте мұқият қарап келе жатқан шаруаның көздері кенет қанаттары салбырап, қара ағаштың бір жуан бұтағына сұлқ қимылсыз жатқан қызыл қоразына түседі.
– Ей, сорлы әтешім-ай! Ұрғашы біткенді көрсең далақтап жүгіре беруші едің, ашқарақтық түбіңе жетіп, ақырында міне, зорығып өліп тыныпсың. Адал пұлыма сатып алған құсым едің, өлігіңді жерге тастағаным жарамас, – деп қызыл әтешті бұтақтан алмақ болып қолын соза бергенше, о дүниеге кетті деген қызыл әтешіне тіл бітіп: «Тсс, қожайын, – дейді сыбырлай сөйлеп, – көрші бұтақта отырған қарғаны үркітіп жіберерсің, тсс»…
БОЛАТТЫҢ «ТІРКЕМЕСІ»
Сүрінбейтін тұяқ жоқ, жаңылыспайтын жақ болмайды. Болат деген серілеу бауырым бір әдеміше келген көзілдірікті келіншекпен байланысып, сау басына сақина тілеп алғанын бәріміз де жақсы білеміз. Елдің құлағы елу демекші, бұл сөз үйдегі келіншегіне де жетіп, ол күйеуінің шаңын қағып-қағып алады. «Саяси» сенімсіздікке ұшыраған Болат осы оқиғадан соң баратын жеріне еркін бара алмай, соңынан үнемі «тіркемесін» ертіп жүруге мәжбүр болады.
Ал, «тіркемесі» әлі мектепке бара қоймаған кішкентай ұлы. Бірде күн ұясына көтеріле кеткен Болат пен баласы ымырт жамыла бір-ақ оралды. Күйеуі мәшинесін гаражға қоймақ болып тысқа шығып кеткенде, жас келіншек баласын сөзге айналдырып, әкесі екеуі қайда болғандықтарын сұрастыра бастады.
– Ботақаным, бүгін папаң екеуің қайда болдыңдар? Соны айтып берші мамаңа. Екеуің көзіне көзілдірік киген әпкейдің үйіне бардыңдар ма? Ол, сірә, саған кәмпит берген болар.
– Жоқ, – деді ұлы. – Папам екеуміз Бораш көкемнің үйіне бардық. Ол маған кәмпит емес, қауын-қарбыз берді. Сондай тәтті екен.
– Содан соң қайда бардыңдар, көзілдірікті әпкейдің үйіне соқтыңдар ма? Папаң оны құшақтап, бетінен сүйді ме? – деді мамасы ұлының басынан сипап. – Менің құлыншағым нағыз жігіт, қазір бәрін айтып береді ақ мамасына.
– Көкемнің үйінен шыққан соң, атамның үйіне бардық, – деді ұлы мұрнын бір тартып қалып, – әжем маған қымыз берді, мен атқа міндім. Ой, сондай қызық болды, мама.
– Ал, папаң не істеді? – деді шешесі елеңдеп. – Сені алдап тастап, көзілдірікті ғашығына тайып тұрған болар? Соны айта қойшы, балам.
– Жоқ, папам ешқайда барған жоқ, ол қой қырқып, атама көмектесті. Менің папам күшті. Жалғыз өзі бір қойды көтеріп алып, лақтырып кеп жіберді, – деді Болаттың «тіркемесі»
– Содан соң қайда бардыңдар?
– Тағы бір ағаның үйіне бардық. Папам екі-үш көкемен карта соқты, ал, мен балалармен асық ойнадым. Білесің бе, мама, мен бақандай он асық ұтып алдым, көрсетейін бе?
– Өзің де құры, асығың да құрысын! Үсті-басыңды әбден ластапсың, бар, қолыңды жу, – деді көзілдірікті келіншек туралы «донос» ала алмаған шешесі ыза болып. – Бармақтай болып алып, өліп бара жатса да, әкесі туралы тіс жармайды-ау, тіс жармайды, айнымаған Болаттың өзі…
ЛЕНИННІҢ ҚАТЫНЫ МЕН КАРЛ МАРКСТІҢ БАЛАСЫ
Жамбыл облысының Жуалы ауданында қойы қоралас, ауылы аралас жатқан екі ауыл бар. Біріншісі – Ленин атындағы, ал екіншісі – Карл Маркс атындағы деп аталатын осы екі кеңшар Алматы – Ташкент күре жолының қос жағасына орналасқан. Екеуінің арасы да онша қашық емес, небәрі төрт-бес шақырымдай. Бірде ақын Бектұрсын Тұрлыбеков елге жолы түсіп, үлкен жолдың қиылысында туған ауылы – Карл Маркске баратын жолшыбай бір көлікті күтіп тұрады. Төбесі ашық, күн шақырайып тұрған аялдамада қолында түйіншегі бар, ұршықтай ғана, бет-аузын әжім жолдары шимайлаған кішкентай кемпір тұр екен. Өзі өте асығыс, көлік бұрылатын үлкен жолға қайта-қайта қарағыштай береді.
– Көлік біткенді жер жұтып қойған ба, қараң қалғыр. Күнге балық құсап қақталып тұрғаныма ет пісірім уақыт болған шығар. Карл Маркстағы кенже қызым біраз жинап қойған жүн-тері бар деп сәлем айтып жіберіпті. Соны бүгін қалаға жеткізіп алуым қажет. Сол жүн-жыбырды базарға жеткізіп тастайтын көліктің реті келсе жақсы-ақ болар еді. Анау күйеу бала, сірә, қойда болар. Қап, Бөрібайдың тракторының сынып қалғанын қарашы. Ол сынбаса бүйтіп әуре болар ма едім.
Өз-өзімен сампылдай сөйлескен кемпір енді Бектұрсынға бұрылды.
– Балам, қолыңдағы сағатыңның қанша болғанын айтып жіберші!?
– Төртке он минөт қалды, апа.
– Қап, біраз уақыт болып қалыпты-ау! Бүгін үлгере алмайтын болдым. Ойпырмай, көлік біткен қайда құрып кеткен өзі, – деп кішкентай кемпір тұрған орнында тыпыршып кетті.
– Апа, қызыңыз жинап қойған жүн-жыбырды қайтесіз? Текемет етіп басасыз ба? – дейді Бектұрсын қарап тұрмай кемпірді сөзге тартып.
– Мына заманда текемет басқан менің не теңім, – деді кішкентай кемпір ернін сылп еткізіп. – Құдай бере салған өгіз арба сияқты көнбіс бір балам бар. Ауылда трактор айдайды, қазір тауда шөп шауып жатыр. Шиеттей жеті-сегіз баланы асырап отырған трактордың бір тетігі сынып қалыпты. Бастықтарына барса, «Жұмыс керек болса, керек затыңды өзің тауып ал, қайта-қайта келгіштеп, онсыз да ашып жүрген миымызды ашыта берме», — десе керек. Міне, содан бері екі тәулік өтті. Сол құрып кеткір темір-терсекті таппаса болатын емес. Колхоздың жұмысы десе балам аянып жүрген жоқ. Ебін тауып, өзімізге де шөп жеткізіп тастайтыны бар. Онсыз болмайды, қолымызда біраз мал бар. Құдай қаласа, кенже қызым дайындап қойған жүн-жыбырды сатып, баламның тракторына өте қажет болып тұрған тетікті алып берсем жақсы болар еді. Солай, қарағым, қазір босқа қарап отырсаң, аштан өліп қаласың.
– Апа, нағыз нарық заманының кемпірі екенсіз. Тепсе темір үзетін кейбір жігіттердің Сіз сияқты қауқары жоқ. Сіз мықтысыз, апа, аман болыңыз! – деді ақын жігіт кәдімгідей сүйсініп.
– Айтпақшы, өзіңіз қай ауылда тұрасыз?
– Мені сұрап тұрсың ба, шырағым? Лениннің көп қатынының бірімін ғой. Жаңа айттым емес пе, Карл Марксқа қызым байға тиіп, сонда кетіп барамын.
Бектұрсын шыдай алмай, мырс етіп күліп жіберді.
– Әй, бала, неге жетісіп ыржалаңдап күлесің? Әлде маған сенбей тұрсың ба? – дейді кішкентай кемпір жақтырмай. – Лениннің қатыны екенімді жұрттың бәрі біледі. Кенже қызымның Карл Маркске байға тигені де өтірік емес.
– Жоқ, апа, Сізге күліп нем бар? Есіме басқа нәрсе түсіп кеткені, – деді Бектұрсын күлкісін әрең тыйып. – Мен де Карл Маркстің көп балаларының бірі боламын. Алматыдан ауылға келе жатырмын.
– И… Айналайын… Карл Маркстың баласы болсаң, бөтен емес екенсің ғой, – деді кішкентай кемпір жайдары қалпына түсіп. Осы кезде дәл жандарына көп зарықтырып күткізген тепеңдеген кішкентай сары автобус тоқтай беріп, кемпір мен ақын көлікке бет алды.
Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК,
сатирик жазушы,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
