«Өткенін білмеген – болашағын болжай алмайды» дейді ұлы Абай. Расында да, тарихи жады – ұлттың айнасы, рухтың темірқазығы. Әр халықтың тарихы – оның жүріп өткен жолы, көрген қиындығы мен жеткен биігі. Сол жадымызды тірілтіп, ұмытылғанды ұрпаққа ұлағат етіп жеткізетін тұлғалар бар. Олар – өткен мен бүгіннің арасын жалғаған алтын көпір, рухани мұраның шырақшылары. Сол саңлақтардың бірі – Зейнолла Сәнік.
Ол – жазушы, этнограф, ғалым ғана емес, тұтас бір дәуірдің шежіресін кестелеген зерделі зерттеуші, ұлттық болмыстың жоқтаушысы. Туған жұртының тарихын тереңнен тартып, салт-санасын, әдет-ғұрпын, дүниетанымын хатқа түсіріп, ұрпақ санасына сіңіруге аянбай тер төккен қайраткер. Ел арасында айтылатын «Тарихын жоғалтқан халық – тегін де жоғалтады» деген сөздің салмағын бар болмысымен сезінген Сәнік тағылымы – бүгінгі жас толқын үшін теңдессіз қазына.
Зейнолла Сәніктің еңбектерін зерделеу – тамырымызға үңіліп, болмысымызды тану, өзімізді қайта табу. Сондықтан оның қаламынан туған құнды мұра – тек бір адамның зерттеуі емес, ұлттың жүрегінен шыққан шежірелі сыр, рухани бағдар.
Зейнолла Сәніктің шығармашылық жолына көз жүгіртсек, ең алдымен «Елім!» деп соққан жүрек, «Жұртым!» деп жанып тұрған жан көрінеді. Оның қаламынан туған әр туынды – қазақтың бай рухани мұрасын жаңғыртуға, ұлт болмысын сақтауға бағытталған. Ол жазған әр жол – жүректен шыққан шындық, ұрпаққа деген жанашырлық.
«Өткенсіз бүгін жоқ, бүгінсіз ертең жоқ» деген қағиданы берік ұстанған ол ұлт тарихындағы тұлғалар жайлы тың деректер келтіріп, әдеби-көркем тұрғыда ғана емес, ғылыми дәлелдермен де шебер өрнектеді. Мысалы, «Қабанбай батыр», «Қаракерей Қабанбай», «Тау тұлғалар», «Сүлеймен би» еңбектерінде қазақ халқының азаттығы үшін күрескен батырлар мен би-шешендердің өмірін тек сипаттап қана қоймай, тарихи тұрғыда жүйелеп, олардың идеялық мұрасын бүгінгі ұрпаққа ұсынды. Жазушының Қабанбай батыр туралы еңбегінде:
Ол Қабанбайды тек жаужүрек қолбасшы емес, елдік пен бірлікті ту еткен тұлға ретінде суреттейді. «Батыр дегеніміз – ерлікпен бірге елдікке қызмет еткен адам» деген тұжырымы – бүгінгі жастар үшін үлкен өнеге. Бұл пікірін ол архивтік деректермен, шежірелік жазбалармен және халық арасындағы аңыз-әңгімелермен дәлелдейді. Тіпті, 1720-1740 жылдар аралығындағы жоңғар шапқыншылығы мен қазақ жасақтарының ұрыс тактикаларына дейін нақты фактілер келтіреді.
«Сүлеймен би» кітабындағы шешімдер арқылы Зейнолла Сәнік қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениетті, әділдік пен парасат биігін көрсете білді. Ол бидің ел ішіндегі дауларды шешудегі шешендігін, тапқырлығын, әділдігін көркем тілмен сипаттай отырып, қазақ билерінің демократиялық көзқарастарын дәлелдейді. Бұл – құқық саласына қызығатын жастар үшін ғана емес, әділетті қоғам құруды мұрат тұтқан әрбір жанға рухани бағдар.
Тіл тазалығы мен стиль ерекшелігі – ғалымның басты белгісі. Зейнолла Сәніктің тілі шұрайлы, көркем, бай. Оның шығармаларында халық тілінің мәйегі мен әдеби тілдің өрнегі қатар өріледі. Сөз таңдаудағы ұқыптылығы, теңеу мен метафораларды орнымен қолдануы – оның жазған дүниелерін көркем публицистиканың шебер туындыларына айналдырады. Мұны көркем әдебиет пен ғылыми зерттеудің тоғысқан тұсы деуге болады.
Ол – Мұхтар Әуезовтің «Ел болам десең – бесігіңді түзе» деген ұлы ұстанымын өз шығармашылығының темірқазығы еткен жан. Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Қазақтың тарихы – қазақтың қаны мен жанында» деген сөзін нақты тәжірибеде дәлелдеп берген тұлға. Себебі Зейнолла Сәнік – тарихты қанмен, жанмен сезінетін қаламгер.
Шетелдегі қазақ мәдениетінің жанашыры ретінде де Сәніктің орны ерек. Ол Қытайдағы қазақтардың тілін, мәдениетін, салт-дәстүрін зерттеді. «Қытайдағы қазақтар» атты зерттеу еңбегі – тек қазақ диаспорасы үшін емес, бүкіл түркі халықтарының ортақ рухани мұрасы. Бұл еңбек – шекараның ар жағындағы ағайынның тағдырын тануға, біртұтас ұлт идеясын ұғынуға зор мүмкіндік береді.
Мәселен, 1980-1990 жылдары Қытайда ұлттық тақырыпта еркін жазу қиын кезде, ол тәуекелге барып, «Қазақ мәдениеті», «Қазақ шежіресі» атты еңбектерді жариялайды. Бұл – оның ұлт мүддесі үшін қандай қауіпке де қарамастан еңбек еткенін көрсетеді. Ол ұлтқа қызмет етуді билікке жету емес, білім мен рух арқылы жүзеге асыруға болатынын дәлелдеген санаулы зиялылардың бірі.
«Асыл сөз – ардың сыны» дейді халқымыз. Зейнолла Сәніктің еңбектері – осы сыннан сүрінбей өткен рухани құндылықтар. Ол жазған әр жол – ұлтқа деген жанашырлықтың, ел болашағына алаңдаушылықтың көрінісі. «Қазақ болмысын тану үшін қазақтың шежіресін, салтын, сөзін білу керек» деген ұстанымы арқылы ол ұрпақтың тарихпен байланысын үзбеуге шақырады. Бұл сөз – оның бүкіл шығармашылығының мазмұнын ашатын темірқазық ой.
Қорытындылай келе, Зейнолла Сәнік – тек жазушы, ғалым, этнограф емес, ол – ұлттың рухани жанашыры, өткен мен бүгінді жалғаған алтын көпір. Оның еңбектері – қазақ халқының тарихын, болмысын, салт-дәстүрін сақтап қалуға арналған қасиетті миссия. «Тарихын ұмытқан ел – тамыры шабылған ағашпен тең» дейді дана халық. Зейнолла Сәнік сол тамырды тереңнен іздеп, оны қайта көктеткен тұлға.
Ол – Қабанбай батырдың ұрпағы ғана емес, сол тектілікті ой мен сөзге, еңбек пен ұлтқа деген адалдыққа айналдыра білген тұлға. Жер-су атауларын жаңғыртып, шежіре мен рухани қазынаны жинақтап, жастарға тарихпен сусындауға мүмкіндік берген қайраткердің еңбегі – ұлттың жадында, елдің жүрегінде.
Бүгінде Алакөлдің жағасында ұйымдастырылып жүрген республикалық айтыстар, рухани фестивальдер, мәдени жобалар – Зейнолла Сәнік сынды алыптардың рухын ұлықтауға бағытталған ізгі істердің бір парасы. Бұл – рухани сабақтастықтың, ұлт болмысына деген құрметтің жарқын көрінісі.
Сәніктің артында қалған рухани мұра – ақпарат тасқынына жұтылып кетпеуі тиіс. Ол жазған еңбектерді оқу – өткенмен тілдесу ғана емес, болашақпен сұхбат құру. «Сөз – киелі, тарих – тағылым, ұрпақ – үміт» деген үштағанды ұстанған Зейнолла Сәніктің жолы – жас ұрпаққа темірқазық.
Әлихан Бөкейханның «Ұлтқа қызмет ету – білімнен емес, мінезден» деген қанатты сөзінің шынайы келбеті – дәл осы Зейнолла Сәнік сынды тұлғаларымызға арналса керек. Ол – қайраткер мінездің, қаламгер парасаттың, азаматтық ардың символына айналған тұлға.
Өмір жолында аянбай еңбек еткен абзал азамат Зейнолла Сәніктің рухани мұрасы – ұрпақ жадында. Оны ұлықтау – әр қазақтың парызы, әр ұрпақтың аманаты.
Лағыл НАМАЗ,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика
факультетінің 1 курс студенті
