Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Доқтырхан Тұрлыбек журналист, жазушы, тарихи тұлғаларды зерттеуші ретінде қалың оқырманға кеңінен танымал десек, артық айтқандық болмас еді. Соңғы жылдары әріптесіміз деректі кино жанрында жемісті еңбек етіп, көпшіліктің ыстық ықыласына бөленіп жүр.
Шығармашылық жолында үлкен жүкті арқалап жүрген Доқаң айтулы салаға кездейсоқ келген жоқ. Он бес жылдан астам баспасөз саласында еңбек етіп, ұзақ жылдар Қазақ теледидарында, «Қазақтелефильм» телестудиясында басшы қызметте болуы – қиындығы мен қызығы қатар жүретін деректі фильмге деген қызығушылығын арттыра түсті.
Ашығын айту керек, Тәуелсіздігімізді алғаш алған жылдары ұлттық идеологияға лайықты көңіл бөлінбей, әдебиет пен өнер үлкен дағдарысқа ұшырады. Осының салдарынан жарты ғасырдан астам деректі фильм, көркемсуретті фильм, мультфильм шығарып, үлкен шығармашылық табысқа ие болып келе жатқан «Қазақтелефильм» телестудиясы жабылып тынды. Айтулы өнер саласына үлкен үлес қосып келе жатқан білікті режиссерлер, кинооператорлар, дыбыс режиссерлері, суретшілер сүйікті кәсіптерінен айырылып, жұмыссыз қалды.
Балапан басымен, тұрымтай тұсымен кеткен осы бір қиын кезеңде, кездескен қиындықтарға қарамастан «Қазақтелефильмнің» бұрынғы Бас директоры Доқтырхан Тұрлыбек Халықаралық «Түркі әлемі» телестудиясын ашты. 2003 жылдан бастап жұмыс істей бастаған шығармашылық ұжымның басты мақсаты – түбі бір, тегі бір түркітілдес халықтардың салт-дәстүрін, тарихын, әдебиеті мен өнерін, тұлғаларын насихаттау болды.
Телестудияға мекен-жай табу, бүгінгі заманға лайықты құрал-жабдықтар сатып алу, қаржы мәселесін шешу оңайлыққа түскен жоқ. Қолға алған іске деген құштарлық, табандылық, жанкешті еңбек бәрін де жеңіп шықты. Мемлекеттік тендерлерге қатысу, демеушілікке жол ашу – алғашқы нәтижелерін бере бастады.
Ізденіс, мұратқа деген адалдық босқа кеткен жоқ. Осы жылдар арасында 40-қа жуық деректі фильм дүниеге келіп, көрермендердің рухани байлықтарын арттыруға лайықты үлесін қосып келеді. Қол жеткен табыстары да жүрекке қуаныш әкеледі. Атап айтқанда, 2009 жылы Стамбулда болған түркі тілдес халықтардың кинофестивалінде лауреат, 2015 жылы Түркияның Сафран қаласында өткен түркі тілдес халықтардың Дүниежүзілік «Алтын сафран» кинофестивалінде жүлдегер атанды.
Сөз орайы келгенде, жазушы-режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Доқтырхан Тұрлыбектің ел руханиятын арттыруға қосқан үлесін ерекше атап өткен жөн.
Шығармашылықтың сан қырынан көрініп жүрген әріптесім, шын мәнінде, деректі фильм жасаудың хас шебері. Кинодокументалист-режиссердің әрбір туындысына зер салып қарайтын болсаңыз, үлкен жауапкершілік пен біліктілікті аңғарған болар едіңіз. Үнемі ізденіс үстінде жүретін режиссер түсіретін кейіпкерлеріне үлкен талғаммен қарайды. Солардың арасынан лайықтыларын ғана таңдап алады. Дегенмен, таңдау бар да, оны көрермендерге жеткізу бар. Бұл да режиссерден асқан шеберлік пен талантты талап етеді. Өйткені, қазіргі көрерменнің талабы өте жоғары.
Доқтырхан кез келген фильмді түсіруді қолға алғанда, өзіне артылған жауапкершілікті сезіне отырып барын салады, жанкештілікпен еңбек етеді. Болашақ туындының сценарийін жазар алдында көп ізденбесең, ешқашан да дұрыс деректі фильм шықпайды. Интернеттегі дайын өмірбаян, фото суреттерді алып, оңай жолға барсаң – көрермен сені кешірмейді, халтураға бару – өзіңді алдау болып табылады. Деректі фильм жасайды екенсің – кейіпкеріңнің жанына үңіл, ешкім біле бермейтін деректерді, құжаттарды ізде, ол үшін аянба, басыңды тауға да, тасқа да ұр. Алтын іздегендей мұрағат атаулыдан шықпа, сонда ғана жібі түзу дүние шығады. Сценарийді жазу бір басқа да, деректі фильмді түсіру бір басқа… Туындының сапалы, мазмұнды шығуы – кинооператорға көп байланысты. Бүгінгі күннің талабына сай заманауи компьютерлік монтаж жасау, дыбыстандыру, музыкасын таңдау – үлкен шығармашылық ізденісті талап етеді.
Доқаң жасының егде тартқанына қарамастан, жанына кинооператор Виталий Фатечевті ертіп алып, алысқа, Қазақстанның түкпір-түкпіріне, кейде шетелдерге сапарға шегеді, талай құпияны ішіне бүгіп жатқан мұрағаттардан шықпайды.
«Мәшһүр Жүсіп» деректі фильмін түсіру үшін Доқтырханның бармаған жері, аспаған тауы жоқ. Ғұламаның туған жері – Баянауыл, Павлодарды айтпағанның өзінде, дерек іздеп Ресейдің Қазан, Омбы қалаларына, Өзбекстанның Ташкент, Самарқан, Новои шаһарларына барды. Шынында да, шеберлік – ізденістің атасы. Мәшһүр Жүсіп туралы танымдылығы мен тарихы терең деректі фильм дүниеге келді. Туынды Халықаралық кинофестивальде жүлдегер атанды.
«Қонаев феномені» атты деректі фильм түсіруде де көп ізденді. 1950 жылдары шаш ал десе, бас алатын Берия бастаған топ киелі Маңғыстау жерінде ядролық атомды сынайтын екінші полигонды ашпақ болғанда, сол кездегі Қазақ ССР Министрлер Кеңесі Төрағасының орынбасары Дінмұхаммед Қонаев және Маңғыстау аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Төлеген Қағазов екеуі Москвада 17 тәулік болып, құзырлы комиссияға мұнай көзінің үлкен қоры жатқан Маңғыстау жеріне ядролық қару сынайтын полигонды салуға болмайтындығын нақты экономикалық деректермен дәлелдеп береді. Осының арқасында Маңғыстау жері үлкен зардаптан аман қалады. Режиссер Доқтырхан Тұрлыбек көпшілік біле бермейтін деректі тауып, алыстағы Маңғыстауға барып қайтты. Д.Қонаев пен Т.Қағазовтың тәуекелге бас тіккен үлкен ерлігі туындының құндылығын арттыра түсті.
Жақында Халықаралық «Түркі әлемі» телестудиясы «Басқарбектің биігі» атты жаңа деректі фильмді түсіруді аяқтап, туынды көрермендерге жол тартты. Көпшіліктің көкейінен, талғамынан шыққан деректі фильмнің кейіпкері Басқарбек Битановты мен әріптес ретінде жақсы білуші едім. Біз Алматы облыстық «Жетісу» газетінде біраз жыл бірге жұмыс атқардық. Ой-өрісі зерек, талантты жігіт еді. Ол мақалаларын машинкаға өзі басатын. Іссапарға шығып келген соң, қойын дәптеріне жазып алған мәліметтерге қарап отырып, көлемді проблемалық материалды әп-сәтте жазып тастайтын. Сол мақалаларының сауаттылығы айқын көрініп тұратын, үнемі үздік мақала ретінде қызыл тақтаға ілінетін.
Қаламы ұшқыр журналист тақырып қоюдың хас шебері болатын. Республикалық «Егемен Қазақстан», «Халық кеңесі» газеттерінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы болып жүргенде, Тәуелсіздігін алған Қазақстанның экономикасын, әлеуметтік жағдайын, өнері мен әдебиеті туралы өзекті проблемалық мақалалар жазып, ел мүддесі үшін аянбай еңбек етіп, өзін биік деңгейдегі журналист екендігін көрсете білді.
Деректі фильмнің авторы әрі режиссері ретінде Доқтырхан Тұрлыбек осының бәрін дөп басып, Басқарбектің қаламгерлік болмысын, ізденісін, шеберлігін жан-жақты аша біліпті. Автор Басқарбек туралы құнды деректерді, фото суреттерді, құжаттарды арқау ете отырып, белгілі қаламгердің әріптестерін, туыстарын, курстас достарын әңгімеге тартып, адамгершілігі мен парасаттылығын, нағыз журналистке тән ізденімпаздығын жан-жақты аша түседі. Бір-бірін толықтырып тұрған естеліктер әсерлі, шынайы шығып, көрермендерді бей-жай қалдырмайды.
Доқтырхан осы фильмінде Басқарбектің біз көп біле бермейтін қырларын да көпшілікке ашып беріпті. Оның журналистикасынан бөлек сатирик-жазушылығын, әнші-күйшілігін, кезінде «Тамаша» сатира театрының белсенді авторы ретінде жұрт көңілінен шыққанын шебер көрсете білген. Сегіз қырлы, бір сырлы, керемет күйші Басқарбек Битановтың атақты сазгер Нұрғиса Тілендиевтен бата алғанын көбіміз біле бермейміз. Доқтырхан кейіпкерінің туған жерінен бөлек, былайғы қалың көпшілікке ұмыт болып бара жатқан Басқарбекті өмірге қайта алып келді. Бұл үлкен адами қасиет – шығармашылыққа деген адалдық.
Деректі туындыда небәрі 36 жыл өмір сүріп, соңында бай әдеби мұра мен парасаттылық, адамгершілік, ізгілік іздерін қалдырған Басқарбек Битановтың қайраткерлігі, туған жерге деген сүйіспеншілігі, ұлтжандылығы деректі фильмнен айрықша орын алып, туындының құндылығын арттыра түседі.
Басқарбек бұрынғы Луговой ауданының Тұрар Рысқұлов болып атануына, Луговой ауылының ежелгі атауы – Құланның қайтарылып берілуіне үлкен еңбек сіңірді.
1990 жылдары сол кездегі Қазақ ССР-нің астанасы – Алматы қаласында екі ғана қазақ мектебі болғаны ащы шындық. Қазақтың белгілі сатирик-жазушысы Шона Смаханұлы бастаған бір топ қаламгерлер жас жеткіншекке ана тілінде білім беретін мектептерді көптеп ашу жөнінде үлкен жұмыстар атқарды. Болашақ, ұлт мүддесі үшін жүзеге асырылған игі істің басында Басқарбек Битанов та жүрді. Екі-үш жылдың ішінде Алматыда 25 қазақ мектебі ашылды. Әрбір жүрекке ұлттық сезім, мақтаныш сыйлайтын осы көріністер дәйекті құжаттармен, ескі кино лентасы арқылы беріліп, туындының деректілігі мен шынайылығын арттыруға жол ашыпты.
Ел ардақтысын ұмытпайды. Көрнекті қаламгердің туған ауылы – Көкдөненде Басқарбек Битанов атындағы көше бар. Талантты жазушы-сатириктің балалық, жастық шағы өткен үйге мемориалдық тақта орнатылды. Тағы бір қуаныштысы: аудан орталығындағы Мәдениет үйінде Басқарбек атындағы сатиралық халық театры жұмыс істеп, талай өнер додасында топ жарып жүр.
Деректі фильмде адам тағдыры бар. Айтулы туындыны көріп отырып жүрегің еріксіз сыздап ауырады. Құдайға да жақсы адам керек деп, кейде өз-өзімізді жұбатып жатамыз. Шын мәнінде, Басқарбек өлімге қимайтын біртуар талант иесі еді. Ол небәрі 36 жас өмір сүрді. Артында қалған асыл тұяқ – Мақсат та болашағынан үлкен үміт күттіретін азамат болатын. Ол да отыз жасқа толмай, әкесінің соңынан кете барды…
Осының бәрін деректі кино тілімен шебер суреттеген Доқтырхан Тұрлыбек деректі туындысын: «Басқарбек Жаратқан Иеміздің бізге жіберген жақсылықтың, ізеттіктің елшісі болар. Оны бәріміз сағынып жүрміз» деп тебірене аяқтайды.
Басқарбектің асыл бейнесі көк аспандағы ақша бұлттарға кіріп, көз алдымыздан алыстай береді… Керемет режиссерлік шешім. Тебіреніп ойланасың, жүрегіңді қимастық сезім билеп, жан дүниең бір аунап түседі.
Жазушы-режиссер Доқтырхан Тұрлыбектің «Бекет ата жолымен», «Мыңбай Жалауов», «Мәшһүр Жүсіп», «Әйтеке бидің ақ жолы», «Мұстафа Шоқай» және басқа да деректі фильмдерін көріп, сырттай риза болушы едім. «Бұл Доқтырхан мырза бір өзі үлкен ғылыми-зерттеу институтының жұмысын атқарып жүр» деген Шер ағаның, Шерхан Мұртазаның берген үлкен бағасы ел есінде. Қазақтың абызы атанған Әбіш Кекілбаев та кезінде жазушы-режиссер Доқтырхан Тұрлыбектің еңбегіне лайықты баға берген еді.
Талантты журналист, сатрик-жазушы, замандасымыздың сер-салы Басқарбек Битанаев туралы түсірілген «Басқарбектің биігі» атты деректі туындысы шынайылығымен, деректі фильмге толық жауап беретін шеберлігімен, ақиқатқа толы шындығымен қатты ұнады. Көріп отырып, толқыдым, тебірендім. Көп ойланбастан, алған әсерімді ортаға салайын деп қолыма қалам алдым…
Көлбай АДЫРБЕКҰЛЫ,
жазушы-журналист,
Қазақстан Республикасы
Президенті сыйлығының лауреаты
Суреттерде:
1-сурет. Жазушы-режиссер Доқтырхан Тұрлыбек, кинооператор Виталий Фатчев, редактор Салтанат Әбдіғали, Шығыс Қазақстан облысы, Қатон-Қарағай ауданындағы Патшалар жазығында, 2022 жыл.
2-сурет. Халықаралық «Түркі әлемі» телестудиясының Бас директоры Доқтырхан Тұрлыбек жұмыс үстінде, 2015 жыл.
