Мемлекетіміз осы бір жаһандану заманында көркейіп, өркениетті әрі жоғары сатыда дамуы үшін елімізге сауатты да білімді, қоғамда құқықбұзушылықтар мен қылмысқа төзбейтін отансүйгіш, патриот азаматтарын тәрбиелеу – бүгінгі күннің басты мақсаттарының бірі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына жолдауында айтылған маңызды мәселелердің қатарында осы – сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесі тұр. Бұл да қазіргі кезеңдегі белең алған бір індет десе де болады. Сондықтан, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жаңа тәсілдерін енгізген жөн деп атап көрсетілген аталған Жолдауда.
Бүгінде жемқорлықпен күрес күн тәртібіндегі мәселеге айналды. Қоғамның барлық саласында кездесетін бұл әрекет қылмыс екені айдан анық. Әсіресе, мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастың пайдасы мен мүддесі үшін пайдалануы – қауіпті.
Сыбайлас жемқорлық – өз мүддесінде мемлекеттік функцияларды пайдалану. Олар қоғамның, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мүддесіне қайшы келеді. Жолдаудағы мәселе төңірегінде көңілге бір қонымды жәйт ол – мемлекеттік қызметшінің немесе квазимемлекеттік мекеме басшысының қос азаматтығы анықталған жағдайда олардың қызметтен босатылатындығы.
Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыс жасағандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босату шарасы қолданылмайтындығы және жемқорлықпен ұсталғандардың мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда жұмыс істеуіне өмір бойы тыйым салынатындығы да нақты көрсетілген.
Мұны өте дұрыс шешім деп бағалаймын. Қатаң шаралар қолдану – жемқорлыққа қарсы тосқауыл бола алады деп сенемін. Сонымен бірге, Қылмыстық Кодекске құқық қорғау органдары қызметшілерінің, судьялардың, пара берушілердің және парақорлыққа делдал болғандардың сыбайлас жемқорлығы үшін жазаны қатайту тұрғысынан өзгерістер енгізу де – күрестің бір жолы деп білеміз. Ендеше сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін және оған тосқауыл қоюдың тиімді жолдары, жаңа тәсілдері қарастырылып, әрекет еткен жағдайда Жолдауда айтылған мәселелер өз шешімін табатыны сөзсіз.
Конституция бойынша Қазақстан – құқықтық мемлекет санатында. Мемлекеттің өркендеуі үшін заң үстемдігінің маңызы ерекше. Құқықтық мемлекеттің өркен жаюына өзіндік кедергі, зиян келтіріп жатқан мәселе – жемқорлық екені жасырын емес.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық ұғымы азаматтық қоғамда үйреншікті құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына керағар әсер ететін факторға айналуда. Статистикалық мәліметтерге қарағанда, республикада сыбайлас жемқорлықтың нәтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін едәуір кіріс желге ұшқандай болады. Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғамға қауіптілігі Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне түсті. Мемлекеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы әу бастан белгілі бола бастады. Осыған байланысты елімізде бұл құбылысқа қарсы бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шаралары қолға алынды. Ал сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі етек алу ауқымы өте үлкен. Өз өкілеттігін сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардың көбейе түсуі билік тармақтарының сыбайлас жемқорлық кеселіне душар болғанын көрсетеді. Мұны соңғы жылдарда жүргізілген криминологиялық зерттеулер айқын көрсетіп отыр.
Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде ұйымдасқан қылмыстық топтарды пайдаланады. Солардың арқасында ұйымдасқан қылмыс экономиканың маңызды секторларына өз ықпалын жүргізеді. Бұл тұрғыда олар шын мәнінде жаңа сапа мен түрге ие болды. Осы айтылғандар және басқа да жағдайлар Қазақстанда да халықаралық деңгейде соңғы кездері ерекше көңіл бөлініп отырғанын көрсетеді. Міне, сол шаралардың бірі – «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының заңы. Бұл заң ТМД елдері ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледі. Бірақ заңда сыбайлас жемқорлықтың субъектісінің нақты анықтамасының, ал ең бастысы, осы заңды қолданудың құқықтық механизмінің болмауы қиындық тудырды. Осыған орай, сыбайлас жемқорлықпен күрес жайлы заң нормалары бірнеше рет өзгеріске ұшырады.
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Өйткені, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мәнді болады. Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда мемлекеттік органдар мүддесіне ондай нұқсан келмейді және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды. Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұрындыруы мүмкін. Бұл ретте «корпоративтік сыбайлас жемқорлыққа» қарсы іс-шаралар туралы сөз болуы шарт. Жергілікті өкілді және мемлекеттік басқару органдарына келетін болсақ, оларда сыбайлас жемқорлықтың орын алатын саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті адамдар, не оған тексерілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып табылады. Алайда, мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы кез келген қызметкер белгілі дәрежеде қауіп төндіре алады. Оларды қылмыстық жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддені – елеулі түрде бұзу болып табылады. Ал әдетте мұндай әрекетті олар өздерінің қызмет бабына байланысты жүзеге асырады. Егер мемлекеттік қызметкер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, құқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы Қылмыстық Кодексі сыбайлас жемқорлықпен күресте қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді. Кодексте сыбайлас жемқорлық қылмыстарының нақты тізбегі және оған жауапты болатын тұлғалардың түсінігі берілген. Бірақ, онда кейбір кемшіліктер де бар. Сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп тұрады. Жеткілікті қылмыстық құқықтық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Бұл құбылыспен қарсы күресте үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды. Бұл процесс мақсат болып табылмайды, ол нақты теориялық базаға, ішкі және халықаралық тәжірибелердің тарихи дәстүрлері мен ерекшеліктеріне негізделуі тиіс. Сондықтан, осы қауіпті құбылысқа қарсы күрес жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларда абайлап және орынды түрде өзгерту қажет.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып өз қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған адамдарға міндетті түрде белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кәсіппен айналысу құқығынан айыру сияқты жазаны қолданған өте дұрыс болады. Қазақстан Республикасы ҚК-нің 41-бабын осыған байланысты тиісті мазмұнда толықтыру ұсынылады. Заң шығарушы әділ түрде көптеген қылмыстарды тұлғаның өз қызмет бабын пайдалану арқылы жасайтынын көрсетеді. Осының өзі бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігін арттырады. Дегенмен біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Адамның қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады. Сол себепті, бұл белгі заңда тиісінше көрініс табуы қажет. Әрине, сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған шаралар деп нені түсінуге болады деген сұрақ тууы әбден мүмкін. Мұны түсіндіру үшін Жоғарғы соттың жаңа арнайы нормативтік қаулылары керек. Осы қаулыда сыбайлас жемқорлыққа байланысты заңды бұзушылық деп мемлекеттік міндеттерді атқаратын, сондай-ақ оларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты мүмкіндіктерін және басқа да өзінің өкілеттіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі, сатылуы тиіс деп көрсетілгені жөн. Осылайша мемлекеттік билік органдарында сенімді және кең сыбайлас жемқорлық байланысы, болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Бұл біздің елімізде 2008 жылы 6 маусымда ратификацияланған БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясына толық сәйкес келеді. Осыған байланысты өз өкілеттіліктерін ұйымдасқан қылмыстық топ, ұйым, бірлестік мүддесі үшін пайдаланған субъектілердің қылмысын аса ауыр қылмыс санатына жатқызылып, олар үшін жаза мөлшері жоғары деңгейде белгіленгені дұрыс.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасады деп жалған мәлімет, хабар берген субъектілердің көпе-көрінеу теріс іс-әрекеттерге барғаны үшін жауаптылығы күшейтілуі және мұндай іс-әрекеттер қылмыстың аса ауыр санатына жатқызылуы керек. Бұл тұрғыда арнайы заң нормасын қылмыстық кодексте көрсеткен орынды. Сыбайлас жемқорлық қылмысын сылтау етіп кінәсіз адамдарды қылмыстық жауапқа тарту өте ауыр қылмыс санатына жатқызылуы қажет. Аты-жөні жоқ арыз, шағымдар тексерілуі тиіс. Ондай арыз-шағымдарда жалған мәліметтер берілсе, хабарлама берген субъектілер қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылуы қажет. Заң нормаларымен осы айтылған ұсыныстар реттелсе, сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл қойылар еді.
Бұл аталғандардан басқа сыбайлас жемқорлықпен табанды күрес жүргізу үшін бұқаралық ақпарат құралдарында жария етілген осындай іс-әрекеттерді құқық қорғау органдары дер кезінде тексеріп, оқырмандарды тиісінше хабардар етіп отырғаны дұрыс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған құжаттардың әлі де өзара қайшылықтарын жойып, олардың нақты қолданылу механизмін жетілдірген жөн. Сыбайлас жемқорлық қылмысымен күрес жүргізу оңай шаруа емес, ол ұзақ мерзімге бағытталған мемлекеттік шара. Ең бастысы осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейде жауаптылықпен іске асырылуы тиіс. Сонда ғана Президенттің халыққа Жолдауы толық жүзеге асады.
Еліміздің заңнамаларына сәйкес сыбайлас жемқорлық қылмыстарға негізінен лауазымды қылмыстар жатады. Өмір көрсеткендей, қызмет өкілеттігін теріс пайдалану, билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, пара алу, пара беру, парақорлыққа делдал болу, қызметтік жалғандық жасау, көрінеу жалған сөз жеткізу және сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп лауазымды қолданып алу немесе ысырап ету жемқорлық сыбайластық байланыстарды пайдалану арқылы жасалады.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күнгі күрделі мәселесі болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Ата-бабаларымыздың әділдік пен турашылдықты ту еткендігін ғасыр қайраткерлері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқа біртуар билер мен шешендердің өмірі дәлел болатындығын біз тарихтан жақсы білеміз. Олардың «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген сөздері бекер айтылмаған.
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Республикасының Президентінің ағымдағы жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады» деп атап көрсетті. Яғни бұл мемлекеттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс.
Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігінің маңызы зор. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қандай да бір құқыққа қайшы іс-әрекет жасалған жағдайда қандай іс-қимыл қолдану керектігінің нақты жолдарын толық білулері қажет. Конституциялық тәртіпті қорғау, сыбайлас жемқорлықпен күрес аясында тиімді, бірыңғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтардың өмір сүруінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институттарына сенімін нығайту бүгінгі күндегі басты мақсат болып табылады.
Осы күрделі сұрақты шешуге ықпал ету үшін Елбасымыз Жарлығымен «Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы» атты нормативтік актіні қабылдаған. Бұл Жарлық еліміздегі құқық қорғау органдары қызметтерін жетілдіруге бағыттала отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекеттермен олардың пайда болуының алдын-алуда жүйелі, әрі тұрақты шаралар атқаруды қамтамасыз етеді.
Қызмет құзыреті бойынша Тәртіптік кеңесі Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңы мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметкерлерінің Ар-намыс кодексі талаптарының сақталуын қадағалап, аталған заңнама мен кодекс талаптарының бұзылуына жол берген қызметкерлердің тәртіптік жауапкершілігін қарау белгіленген.
Сыбайлас жемқорлық мемлекетті ішінен жоюдың бастамасы мен жетістіктерді жоққа шығаратын, ұлттық қауіпсіздікке қауіп-қатер әкелетіндігі күмәнсіз. Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі басымдылықтарының бірі болып осы зұлымдықпен күресу болып табылады.
Қазақстан Республикасы жүргізілетін саясатымен сыбайлас жемқорлыққа орын жоқ деп көрсетеді. Қоғамның барлық күш-жігерін біріктіріп, осы дерттің одан әрі ушықпауы үшін оны тоқтатудың барлық амалдарын қолдану арқылы ғана бұл құбылысқа тиімді түрде қарсы тұруға болады. Болашақта өскелең ұрпақ жемқорлыққа жирене қарауы үшін біз қандай әрекет жасап, оларға қандай бағыт сілтей аламыз?! Сыбайлас жемқорлықты толығымен ауыздықтап тастамасақ та, оның қазіргіден әлдеқайда әлсізденетіндігіне өз басым кәміл сенемін. Сол мақсатқа жету үшін әрбір отбасында, балабақшада тәрбиеленетін, мектепте білім алатын баланың бойына имандылық пен адамгершілікті, еліне, жеріне, ұлтына деген жанашырлық, патриоттық сезімді тереңінен сіңіруіміз шарт. Жаны таза, ары ақ, елі мен жерін көркейтер нағыз азамат қалыптасуы үшін ұлттық рухты жас ұрпақ бойына дұрыс дарыта алуымыз қажет. Сонда ғана біз оны қоғамымызға қауіп төндіріп, орасан кесел келтіретін жемқорлықтай келеңсіз әлеуметтік құбылыстан арашалай аламыз. Сол себепті, ұлтжанды азамат тәрбиесіне селқос қараудан аулақ болған жөн. Қайта, бар назарымызды ұрпақ тәрбиесіне шоғырландыра алсақ, жарқын болашаққа сенімді әрі нық қадам тастарымыз анық.
Қазақстан Республикасының құрылуына отыз жыл болды. Осы қысқа мерзімде біздің еліміз бүкіл әлемге танымал болу үшін үлкен жұмыс жасап жатыр. Оның ішінде Президент қолдаған саясатының арқасында мемлекетіміздің тамыры тереңге тартып, нығая түсуіне бағытталған құқықтық заңнамалар мен іс-шаралар қабылданды. Халықтың және басқа елдердің Қазақстанға беріп отырған сенімін ақтау үшін барлық шаралар жасалуда. Сыбайлас жемқорлықпен күресу – олардың ішінде ең маңыздыларының бірі. Ендеше, сыбайлас жемқорлыққа қоғам болып қарсы тұруымыз қажет. Бұқара көпшілік тарапынан сыбайлас жемқорлық көріністеріне қолдан келгенше тосқауыл қойылып, қолында билігі бар азаматтар осы жолда өзгелерге үлгі болуы тиіс. Ол үшін ең бастысы, мемлекеттік қызметшілер бойында отансүйгіштік қасиеттері қалыптасқан, туған жері мен елі үшін қалтқысыз қызмет ететін жоғары парасатты тұлға болуы шарт. Сонда ғана, біздің Отанымыз – Қазақстан Республикасы экономикасы мықты, халқы бай, бақуатты, азаматтарының тұрмысы жоғары елге айналады. Сондықтан да, алға қойылған мақсат-міндеттерді мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам бірлесіп атқаруы қажет. Бірлік – түбі береке екендігін естен шығармай, бірлесіп қамал алатын кезең келіп жетті.
Жандос КУЛДЕРБАЕВ,
Түркістан облысы Қорғаныс істері жөніндегі
департамент бастығының орынбасары, майор.
