Біздің үй Алатаудың әсем бөктеріндегі биіктеу жота үстінде. Оның үшінші қабатынан Алматы алақандағыдай анық көрініп тұрады.
Биыл қыс ерте түсіп, тау етегін қалың қар көміп қалды. Айнала түгел әппақ дүние. Ертеңгісін есік алдындағы қарды күреп тастап, жып-жылы үйге кіріп, жазу кабинетіме рахаттана жайғасамын.
Бұл бөлменің үлкен терезесі тау жақта. Анда-мұнда денем құрысып қалса, түрегеп жаттығулар жасаймын. Басынан ақ қалпағы түспейтін Алатаудың сең-сең биік шыңдарына қарап, көзімді тынықтырамын. Үйдегілердің бәрі тұра салысымен асығыс-үсігіс жиналып, жұмыстарына кетеді де жалғыз өзім қалып, үстелге отырамын. Тып-тыныш мүлгіген тыныштық, төңіректі түгел ақ ұлпа бүркеп тастаған. Ауада екі күн бойы жапалақтап жауған қардың ызғары бар, суықтан дала бүрісіп тұр.
Ал, үй жұмақтай жып-жылы. Рахаттана шабыттанып, жазып жатқан романымның соңғы тарауын бітіруге құшырлана кірістім. Жазып отырған кезең – көшпенді ата-бабаларымыздың алапат соғысын суреттеп, көз алдымда керуен-керуен сапқа түзілген сарбаздар ат ойната тізіліп, жауға беттеп келе жатты. Бұл әлемет қырғыннан бұлардың қаншасы тірі қалар екен?
Далада әлдене тоқылдағандай, дырылдағандай болды. Терезеге барып қарасам, біреу ағаш кесіп жатыр екен. Үйімнің айналасы қалың қарағай, шырша. Аспанға құлашын созған зәулім-зәулім бұл ағаштар аясына барсаң, ерекше жұмақ әлеміндей көктің иісі бұрқырап, кеудең толып, ғажап күйге бөленесің. Ай-шай жоқ сол ағаштарды кесіп жатқан бұл кім екен деп киіне сала сыртқа шықтым. Тобықтан ғана келетін етігімнің қонышынан қар құйылып кетті. Күрекпен жолымды тазалай аршып, әлгіге тақағанда ғана анау маған денесімен тұтас бұрылды. Бұл әйел екен, әйел болғанда да кәужіреген орыс кемпірі. Үстінде ескі күпәйке, аяғында керзі етік, қолында кішкентай ғана қолара.
Сәлемімді ернін жыбырлатып қана алып, маған қызыл жиек кірпіксіз сөнуге айналған көзімен ажырая қарады.
– Мына бір жай түскен ағаштың томарын кесіп алсам деп едім, – деді бірден.
– Оны қайтесіз?
– Үйде отын жоқ, соған…
– Қайда тұрасыз?
– Анау жақта, – деп сайдағы өзен жағасын нұсқады. Онда шүпірлеген құрқылтайдың ұясындай кішкене құжырхана-саяжай біткен қыс бойы бос тұрады да, жаз шыға тұрғындары құмырсқадай жыбырлап келе бастайды.
Ол жалпақтап, қорқып қалған сыңаймен ақтала сөйлеп жатыр.
– Жалғыз тұрамын. Жылда орман-тоғай ішін аралап, қураған бұтақтарын рұқсат алып, отынға жинап алушы едім. Биыл күз бойы ауырып, ауруханада жатып, жаңа шықтым, – деп ол бет-аузындағы шұбырған терін сүртінді. Кемпірдің жүзін құмырсқаның ізіндей быжынаған әжім басқан.
Біз көшіп келген жылы осы ағашқа найзағай түсіп, өртеніп, шорт сынып, мына сорайған томары ғана қалған. Кемпірдің арасын сұрап алып томардың түбінен кесе бастадым. Кішкентай ескі қолара өтпейді, ары-бері мықшыңдап, әп-сәтте ентігіп тұрып қалдым.
Томар етегі жұмырланған, білеу-білеу, тасшеге қатты. Мұны бүгін тұрмақ, әуелі ертең де бітіре алмайсың.
– Сізге дайын отын берейін, мынаны кейін біреуге кестіріп қоямын, – дедім.
– Оған төлейтін пұлым да жоқ.
– Ештеңе керегі жоқ. Қазір алып шығайын, – дедім де қорадағы моншаға деп кесіп, текшелеп жинап қойған ағаштарды баламның шанасына тиеп, үстін бастыра байлап, сүйреп алып шықтым.
Күпәйкесі қолқылдаған арық кемпір сол орында әлі сүмірейіп тұр еді.
– Қане, үйіңізге бастаңыз, – дедім.
Қалт-құлт етіп, дірілдеген кейуана таяғына сүйенгенімен жол бойы бір-екі жерде тайғанақтап, сүріне жаздап, тырп-тырп басып, екі жағында саяжайлар қаптаған тар көшеге түсті. Үйінің артқы жағы жар екен. Сол жарды шауып қорасындай салған, кезінде сырты көк сырмен сырланып, онысы әбден жеміріліп тозған тауықтың кетегіндей ғана жапырайған үйшікке келіп, есігін ашты…
Үйі бір ғана бөлме, азынаған суық, жалғыз кішкене күңгірт терезе сыртын қар басқан. Бұрышта темір кереует, екі ескі орындық, бір кішкене үстел.
– От жағып жіберейін, – деп пештің қақпағын ашып, әкелген ағаштарыма сіріңкесімен от тамызып тұтата бастадым. Аядай бөлме тез жылынып, үстіне қойған жез шәугімдегі су да сақырлап қайнап сала берді.
Кемпір үстіндегі су-су күпәйкесін шешіп, орындықтың басына іліп, пешке кептіре бастады.
– Шәй ішіңіз дейін десем, заварка бітіп қалып… – деп қынжыла тіл қатты.
– Оған кейімеңіз. Ештеңе етпейді. Ыстық қайнақ су болса да іше тұрыңыз. Шай әкеп беремін. Өзіңіз жаурап, ауырып қалмасаңыз болды.
Ол шұбырған терін сүртініп, бір құтыдан дәрі алып ішті.
– Балаларыңыз бар ма?
– Бар ғой… Біреуі Санкт-Петербургте, біреуі Новосибирде. Шалым төрт жыл бұрын аяқ астынан қайтыс болды. Ол пысық еңбекқор болатын, үйдегі бар шаруаны тап-тұйнақтай етіп, тыным таппайтын. Шалым кеткелі күйім кетті.
Еңкіш тартқан кәужіреген кемпір булығып, көз жасын көрсеткісі келмей пешке отын сала бастады. Үйден мүк, сыз бен көгерген иісі шығады.
– Биыл сексенге келемін. Ұзақ жас та ұзақ жол секілді адамды қалжыратады. Өшіп бітуге айналған, өлеусіреген шам секілді өміріңнің мән-мағынасы қалмай, құр сүлдеңді сүйретіп жүрген тірі өлікке айналады екенсің. Баланы табасың, бағасың, қартайғанда қураған ағаштай сені керек етпейтіні жанымды жейді. Екі ұлым да талантты, білімді болғандықтан дарынды балаларға арналған интернатта оқыттық. Одан Мәскеудегі университетке түсті. Екеуі де атақты ғалым, үлкені Санкт-Петербургте дөкейдің қызын алып, сол жақта тұрып қалды. Ал кішісі Новосибирде әлі үйленбей жүр, атағы жетерлік ядерщик. Шалым өлгеннен бір айдан кейін үлкенім келіп кетті, ал кенжем әлі келген жоқ. Телеграмма және азғантай ақша салып жіберіпті. Ол пұлға әкесінің бейітін жөндеттім, тоңазытқыш алдым, электрге қарыз едім соған төледім. Шал екеуміз де Алматылықпыз ғой. Қазақтай жақсы халық көрген жоқпыз. Қалада дүңгірлеген кең үш бөлмелі үйіміз болған. Үлкен ұл үйленіп, пұл керек деп отырып алған соң, үйді сатып, бар ақшаны қолына бергенбіз де осы саяжайға көшіп алғанбыз. Содан кейін тұңғышым әкесі қайтыс болған соң бір айдан кейін ғана келіп, үш күн жатты. Баяғы жарқыраған мінез, жарқылдаған талантынан жұрдай, араққа салынған, мүжіліп-үйтіліп кеткен, ештеңеге қызықпайтын, ештеңеге селт етпейтін маубасқа айналғанын көріп қатты торықтым. Жасына жетпей алым-салымы шыққан, түрі қураған, тозған, олпы-солпы қалпында ол мүлде жат, қанша әңгімелескім келгенімен арақтан аузы босамады, теңкиіп өлген шошқадай ұйықтап жатады. Маған көмектеспек түгілі қайтарына жолпұлына ақша сұрайды ғой. Күн көріп отырған пенсиямды алып бердім. «Бойжеткен бір қызым бар, әйелім де профессор»,– дейді. Суреттерін көрсетті. Міне, біреуін сұрап алып қалдым, – деп кемпір айнаның алдындағы жиектері кемірілген бір жапырақ суретті әкеп берді.
Баланы өз үйінде әке-шешесі бағып, тәрбиелеу керек екен. Біз бұл екеуін титтейінен физика-математика интернатына бердік, тек демалыстарында ғана келіп-кетіп жүрді. Келсе болды кітаптарынан көз алмайды, біз соған мәзбіз. Мәскеуде жүргенінде тапқан-таянғандарымызды соларға салып, жіберіп тұрдық. Аралары екі-ақ жас қой, екеуі де сұңғақ, әкесі секілді реңді, ірі денелі, толқын-толқын шаштарына бәрі қызығатын. Сондай тұңғышымның шашы енді өлген тауықтың жүніндей жидіп, төбетаз болыпты. Ал, кенжемнің суретін көріп танымай қалдым, басында қылпық жоқ, тап-тақыр. Ядерщик болғандықтан шашы түгел түсіп қалыпты. Олар Мәскеуде жүргенде таныс-білістерімізге мақтанып, ұлдарым оқып, жетілсе керемет ғалым болады деп мақтаныш сезімі бойымызды кернеп, талай-талай тәтті қиялға берілуші едік. Қалай университет бітірді содан олардан көз жазып қалдық. Үлкеніміз әуелі үйлену тойына да шақырмады. Келінді ертіп екеуі қол ұстасып келер, шал-кемпірге сәлем берер деп сағынып жыл күттік. Сырғып бес жыл, ырғып он жыл, жылжып жиырма жыл өтті. Ақыры шал шыдамады, пенсиямызды жинап, саяжайымыздағы алмамызды сатып, жолға дайындалды. Алдымен Санкт-Петербургке, одан кейін Новосибирге сапарға шықты. Сол жақтарға барып келісімен-ақ ұнжырғасы түсіп, аһлап-уһлеп, ұйқысы бұзылып, берекеті кетіп, ақыры ауру айналдыра бастады. «Бәрі жақсы, екі бала да үлкен оқымысты-ғалым, саған дұғай-дұғай сәлем айтып жатыр. Көп ұзамай келіп те қалар»,– деп мен сорлыны үміттендіріп қойды. Тек қайтыс болар алдында ғана «Марфуша, саған өте қиын, ауыр болатын болды-ау. Балаларыңнан үміт үз. Тамырсыз ағаш тез қурайды. Ұлдарымыз бізді мүлде ұмытыпты. Қап, қап, әттеген-ай!.. Оларға сыртта емес, біз үйімізде өсіріп, тәлім-тәрбие беруіміз керек еді. Қуанып барып, олардан түңіліп, шошып қайттым. Баяғы біздің балалар жоқ, суық, бөтен, мүлде жат болып кеткен кеспірлерін көріп ішімнен қанжыладым! Марфуша, өзіңе берік бол! Қап, әттеген-ай!» – деп жылап қоштасты.
Шал екеуміз елу бес жыл бірге тұрдық. Мына күпәйке сол Митрейдікі. Сол екі ұлға да жазда ерте бастан биыл қысқа көмір жоқ деп екі мәрте хат жазып жібергем. Түк хабар жоқ, телефондарын да көтермейді. Әлі хабарласпады. Пенсияма әлі үш-төрт күн бар. Сізге шай берер едім, ұят болды. Қазақ жақсы халық дедім ғой. Үйде азық-түлік те таусылды. Міне, тізеден қар жауып, күн азынап, суытып кетті. Қашанғы ауырасың, белімді буып, Митрейдің күпәйкесі мен етігін киіп, отын іздеп шыққан бетім еді.
Кемпір күрешкедегі қайнаған ыстық қара судан екі-үш жұтым ішті де пеш аузына тағы еңкейді.
– Сізді қалай атасам екен?
– Тетя Марфа дей беріңіз. Бәрі солай атайды. Сізді әурелеп, басыңызды қатырып жіберген жоқпын ба, не болса соны айтып.
– Тетя Марфа, демалыста үйде отырғанмын. Ештеңеден қам жемеңіз. Көмір де түсіріп беремін, азық-түлік те болады. Соларды алып келейін, – деп шығуға беттедім.
– Сізді әурелеп, көп сөйлеп кеттім бе? Томардан басқа қураған отын жоқ, соны кесіп әкеліп отқа жағайын дегенім ғой, – деп кемпір күрк-күрк жөтеліп, тұншыға жылады.
Жүйкесі жүн, жігері құм болған бейшара мүсәпір әжей пештің аузына кіріп кетердей құнжиып, бүкшиіп, екі иығы селк-селк етеді.
Жүрегім қанжылап, атқақтай соқты.
– Тетя Марфа, қамықпаңыз, қайғырмаңызшы. Қазір шоферімді
шақырып, қалаға барып келе қояйын. Бәрі болады.
– Сізді әуре-сарсаңға салғаным үшін кешіріңіз. Өмірі шал екеуміз біреуге
қол жайып, көмек сұрап көрмеп едік… – деп орнынан тұра алмай бүгежіктеген кемпірдің арқасынан қағып, шығып кеттім.
Зеңгір аспан астындағы заңғар тау, байтақ дала әппақ қарға қымтанып жатыр. Сәулесіз түк қызусыз күн Алатаудан қиыстанып көрініп, бір шыңға ілініп қалғандай қызғылттанады. Бөктеріндегі зәулім-зәулім шырша, қарағайлар ұлпа күпсек ақ қардан бөрік киіп, күнге сәлем салып тұр. Таңғы ауа тұп-тұнық, сыңғырлап кеуде сарайыңды бірден ашады. Ағаштардан, беткейлердегі қалың тоғайдан әтірдей әдемі шайыр иісі аңқиды.
Бос шананы сүйреп келе жатып, осынау әдемілікке селт ете алмай мына кемпірдің жай-күйі, айтқан әңгімесі жүрегімді қан жылата сыздатып, жанымды уылжыта егілтіп, ой тұңғиығына жетелеп әкетіп барады. Қайран әже, өз балаларынан опа таппай, енді жалғыздық азабын көріп, зар кешуде. Малғұн немелерді оқытты, шоқытты, ғалым болған ұлдары қартайған әке-шешелерін тастап, біржола безіп кетті. Маймылдың басы ойнауға жеткенімен ойлауға жетпейді. Суы тартылған құдық секілді мейірім-шапағат атаулыдан жұрдай қатыгез балалары болғаннан болмағаны жақсы еді-ау.
Әппақ қарды қарш-қарш басып келе жатып, есіме сонау бір жылдардағы зар қағып, запыран құсып жүрген қасіретті шақтарым есіме түсіп кетті. Бір қайғы мың қайғыны қозғайды. Қайран әженің тіршілік қамытынан қажалып, қасіреттеніп кеткен суреттері көз алдыма келді. Ғұмыры жоқшылықтан, жетіспеушіліктен арылмай, қу жіліншегі аршылған ғұмырым санамда тіріліп, ұмытып кеткен, көптен бері есіме алмай жүрген сонау бір бордай езіліп, іштей боздаған күндерім зыр етіп миымды осқылап, жан-дүниемді қопарып, астаң-кестеңін шығарғаны-ай. Екі көзімнен бұршақ-бұршақ ыстық жас әппақ қарға тамып-тамып кетті ғой. Өксіп-өксіп иен далада биік-биік шыршалар қойнауындағы жол бойында дауыстап жыладым кеп. Ақша қарды алып бет аузымды жусам да шер боп қатып қалған ұсқынсыз-сұрықсыз күндерім, жексұрын ұйқысыз түндерім кинодағыдай сапырылысып, қатыгез өмірімнің сол бір шағы есіме түсіп, есеңгіретіп жіберді.
Ұмыта бастаппын ғой, мүлде есімнен шығарып жібергенмін бе? Мына бейшара кемпірдің тауқыметі есіме қай-қайдағы, жай-жайдағыны түсіріп кетті-ау…
Көзімнен жас шықпағалы да қай заман?!. Ішім босап кеңіп қалдым.
* * *
Мектеп бітірер жылы үй салуға кірістік. Ерте көктемнен кірпіш құйып, кептіріп, жаз бойы екі бөлмелі там салып алдық. Колхоздан қарыз алып, үстін шифрлатып, еденіне ағаш тақтай төсетіп, іші-сыртын сылап, қара күзге қарай кіріп алдық.
Әкем жекешенің падасын бағады, шешем колхоздың қызылшасында. Мектеп бітірісімен колхозға кіріп, құрылысшы болып, үшеуміз үш жақтан жыртығымыз жамалып, үйіміз бүтінделіп қалған шақта әскерге шақырды.
Таңертеңгісін әскерге кетуге жиналып жатқанда шешем:
– Алматыға барып, институтқа түсе алмадым-ау деп қынжылма балам.
Алтын басың аман болса, әлі талай тауға да шығысың, алып армандарың да орындалады. Сен болмасаң, мына үйді салар ма едік? Он құрсақ көтердім, төртеуін қара жерге бердім. Тұңғышым сенсің, енді қалғандары аман болсын. Қанаты қатпаған балапандардай бес қарындасың саған қарап тұр. Әкеңнің жай-жапсарын өзің білесің – кәнтөжный, соғыстың зардабын өмір бойы тартып келеді. Ауа-райы бұзылса «басым, басым»,– деп зар илеп дөңбекшіп жатып қалады. Әкең аман болсын де. Әскерден келген соң оқытамыз, үлкен азамат боласың. Сені аудан орталығына – военкоматқа дейін шығарып салмаймын. Үйімізден күліп аттандырамын, екі жылдан кейін күліп қарсы аламын шырағым, – деп тандыр нанның шетінен бір тістетіп, есік алдынан күліп шығарып салды.
(Жалғасы бар).
Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ,
жазушы, қоғам қайраткері,
«Әділет. Рухани жаңғыру» газеті редакциясының алқа төрағасы
