ӘЙЕЛДЕР ӨМІРІ ТАРИХЫНАН

Таным
2 130 Views

Патшалық отарлау қазақ қоғамын аса ауыр қарама-қайшылықтарға ұрындырды. Соның сорақы көрінісі – әйел мәселесі дер едік. Ұлттың жартысын құрап отырған нәзік жандар оқу-білімнен шет қалғанын, теңсіздікпен жаншылғанын, рухани-имандық деградацияның кермек дәмін тата бастағанын, зардабы болашақта алдымыздан шығатынын – Абай, Шоқан, Ыбырай сынды ойшылдар мен Алаш зиялылары айтудай-ақ айтты. Дегенмен, жақсылықтан үмітін үзбеді, сенімін жоғалтпады.

Құран кітабы және оның негізінде әрекет ететін заңдар тобы отбасындағы және қоғамдағы әйелдердің әлсіз мәртебесін заңдастырды. Мұсылман дінінде қатаң заңдар қабылданды. Өзбектер мен тәжіктер тоғыз жасқа толғанда денесі толық жабылған киім киіп, үйден кеткеннен кейін де оларды өлімге дейін алып тастамады. Қазақтар, қырғыздар мен түркімендер пәрәнжінің астында жасырынған жоқ, бірақ отбасында ер азаматтардың сөзі басым болып, күйеуі әйелінің өмірін басқарды.

Кеңес өкіметі қабылдаған жарлықтар ерлер мен әйелдердің тең еңбегі, ерлі-зайыптылардың теңдігі, ана мен баланы қорғау, тағы басқа да құқықтар үшін ақы төлеудегі тең құқылығын орнатқанымен, 1917 жылдан кейін де әйел теңсіздігі ұзақ уақыт өмір сүруін жалғастырды. Ерлер мен әйелдердің заң бойынша формальды тең құқылық орнауымен ғана шектеліп қойған жоқ, еңбек етіп жүрген әйелдердің тең құқылығы мен іс жүзінде бекітілуін жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралардың тұтас жүйесін – оларды мемлекет басқаруға және қоғамдық-өндірістік қызметке қатыстыруды жүргізді. Бұған дейін мұсылман әйелдерінің жаңа өмір салтына ерекше қамқорлықпен назар аударылды. Мәселен, 1919 жылдың маусым айында Түркістан Компартиясының Орталық Комитеті жанынан қызметкерлер мен диқаншылар (әйел бөлімі) бөлімі құрылады. Осыған ұқсас бөлімдер облыстық, қалалық, уездік партия комитеттерінде пайда болды.

Алғашқы конференциялар, әйелдер съездері – әйел адамның қадір-қасиетін оятып, азаматтық құқықтар мен міндеттермен таныстырып, жаңа, бақытты өмірге деген сенімін оятты. 1921 жылы 7 ақпанда Түркістан Автономиялық Республикасының әйелдері, мұсылман секциялары меңгерушілерінің кеңесіне қатысушы әйелдер кеңес өкіметіне құттықтау хатын жіберді. Осы кезде еліміздің барлық күштері ғасырлық ұйықтаудан оянып шаруашылық құрылыстарға қараған кезде Түркістан еңбекшілері де ортақ ісінен тыс қалмай, жаңа өмір құрылысын ұйымдастыруға қатысу үшін өздеріне жүктелген үміттерін ақтайды.

Қазақстанда қазақ қыздары арасында түрлі жұмыс түрлері жасалды. Мұнда үлкен мәдени-тәрбиелік жұмыс жүргізілген Қызыл киіз үйлердің кең желісі пайда болды. Қызыл киіз үйлерде қазақ әйелдері сауат, үй өнері, қолөнерші ретінде білім алды. Олар тұрмыстағы санитарияның талаптарымен танысып, заң және медициналық мәселелер бойынша кеңес алды.

Әйел теңдігі мәселесін дамытуға Міржақып Дулатұлы да үлкен үлес қосты. 1907 жылы ол «Жесір дағуалары хақында» атты еңбегінде әйелдердің азаматтық құқығын қорғады. Ата-аналардың балаларына бесіктен құдаласуына, бәйбішесі дүниеден өткен 60-70-тегі шалдарға 15 жасар қыздарын беруіне қарсылығын білдірді. Қыздарды 17-18 жасқа толғаннан кейін ғана күйеуге беруге болатынын түсіндірді. Әйелдердің азаматтық құқығы қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайын анықтайды, елді өркениетке жетелейді деп ашық айтты.

1926 жылдың аяғында Қазақ Орталық Атқарушы Комитетінің жанында еңбек етуші әйелдердің еңбегі мен тұрмысын жақсарту жөніндегі ерекше тұрақты комиссия құрылды. Осыған ұқсас комиссиялар губерниялық және уездік атқару комитетінің жанында да құрылған. Комиссияның міндетіне – әйелдердің экономикалық, құқықтық және тұрмыстық жағдайы саласында түрлі іс-шаралар өткізу, үй тұрмысында және өндірісте әйелдердің еңбегін зерттеу, тұрғылықты халықтың әйелдерін республиканың өндірістік және өнеркәсіптік өміріне тарту, тағы басқалар кірді. Мұсылман әйелін езгіден босату қиын да күрделі міндет болды. Мұны облыстық мұрағатта сақталған мұрағаттық құжаттар арқылы біздің облыс мысалында көруге болады.

1922 жылы 21 мамырда Шымкент уезі әйелдерінің жалпы жиналысының хаттамасынан: «Әйелдің бұрын ешқандай құқықтары болған жоқ. Қазір әйелдер толық еркіндік пен ер адаммен тең құқық алды. Ал ер адам өзінің артта қалған жолдасы кеңес құрылысының жолына шығуға көмектесуі тиіс. Әйелдердің еңбегін ер адамдардың ескеруі қиын. Ол оны тек үй жұмысында көруге үйренген. Енді еркекпен бір деңгейде тұруы керек. Әйел оны оқытудың барлық мәнін түсінуі керек. Буржуазиялық сапта әйелдер ер азаматтармен тең құқықтарға ие болды. Өкінішке орай, әйел құқықтары тек қағаз жүзінде ғана қалды.

Әйел мәселесін кеңестік жүйе шеше алмады. Сталиндік қуғын-сүргін мен соғыстар Қазақстанды жетімдер мен жесірлер өлкесіне айналдырды. Хрушевтік тың игеру мен брежневтік тоқырау арақты судай ағызумен көмкеріліп, ажырасу, тастанды бала сынды жағымсыз құбылыстарды асқындырды. Әрине, азды-көпті ілгерілеу болғанын жоққа шығармаймыз. Білім, ғылым, материалдық өндіріс саласы, қоғамдық-саяси өмірде қыз-келіншектердің саны да, үлесі де, үні де бар болғаны рас. Ал қазақ әйелінің ең басты ерлігі не еді деген сұраққа келсек, ол – 1931-1933 жылдардағы алапат ашаршылықтан демографиялық апатқа ұшыраған ұлтымызды жоқ болып кетуден сақтап қалғаны. 1959 жылы Қазақстанда халықтың 29 пайызын құраған қазақтың үлесі бүгінде 70 пайызға жақындады.

Біздің аналарымыз қандай қиын-қыстау шақтарда да халықтың табиғи өсімін биік деңгейде сақтап қалғанын, ұрпағын жөргегінен ошағына, Отанына адал рухта тәрбиелегенін елемеуге қақымыз жоқ. XX ғасырдың 20-30-жылдарында большевиктер жүзеге асырған халық шаруашылығын индустриаландыру саясаты да бұл үрдісті тоқтата алмады. Қазақ әйелдері колхоз-совхоз өндірісіндегі жұмысқа жаппай тартыла жүріп кенттік психологияны бойына сіңіре отырып, балалы үйдің базарын тарқатпады. Күні кешеге дейін қазақи отбасының әрқайсында орта есеппен алты-жеті қарадомалақ балалар жарыса өсіп келе жататын.

Атам қазақ әйелді «ақ жаулықты ана» деп ардақтаған. Ел билеген хандар, батырлар мен билер, ақындар мен жазушылар ақ жаулықты аналардан өрбіді емес пе? Абылай мен Райымбектей, Бауыржандай батырларды, Абай мен Ахметтей ұлы тұлғаларды тәрбиелеген алтын құрсақты аналарымыз емес пе еді? Алмағайып заманда ерлермен бірге елі үшін қолына қару алып, қыздарымыз жауға қарсы шықты, балалы әйелдер ошақтарының отын өшірмей, Отанда қалып, маңдай терін төкті. Өрімдей қыздарымыз өжеттілік танытып, Желтоқсанның ызғарында Тәуелсіздік үшін кеудесін оққа тосты. Осындай қазақ халқы үшін жанын берген, біртуарларын дүниеге әкелген аналарымыз аман болсын. Сондай-ақ, Ислам діні әйелдерге саяси немесе қоғамдық өмірдің тағы басқа да салаларында табысқа қол жеткізуге тыйым салмайды. Керісінше, өзі өмір сүріп отырған қоғамды дамыту, көркейту үшін атсалысуға даяр әйелдерді мадақтайды екен. Сол үшін де қазақ «Ана бір қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербетеді» деп әйел адамды құрметтей білген.

Майра ҚҰРБАНБАЕВА,

Түркістан облыстық мұрағатының қызметкері.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *