Жыл сайын лақтыратын барлық қағаздармен біз шамамен Түркістаннан Астанаға дейін ені 3,5 метр қағаздан қабырға тұрғыза алады екенбіз. Қағазды пайдаланудың төмендеуі электронды революцияға байланысты болжалды. Бұл процесс әлі болған жоқ. Қағазға сұраныс 2030 жылға дейін екі есе артады деп күтілуде. Бұл мақалада қағаз қалдықтарының қоршаған ортада жинақталуынан туындаған экологиялық мәселесі туралы зерттеулер келтірілген.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жыл сайын қалдық болып саналатын 85 миллион тонна қағаздың шамамен 40% қоқыс полигондарын толтырады. Қалдықтардың көлемі ұлғайған сайын оларды сақтауға қажетті жер де кеңеюі керек. Қағаз қалдықтарын жандыру барысында атмосфера ластанады, ал осы өнімдердегі кейбір химиялық заттар қоршаған ортаға зиян тигізуі мүмкін. Қағаз өнімдері биологиялық ыдырайтын болғандықтан, адамдар қағаз қалдықтарын оңай өңдейді. Дегенмен, қағаздың биологиялық ыдырайтын табиғаты тұрақтылықты анықтайтын фактор емес — қалдықтарды өңдеу тиімділігі мен өндірілетін қалдықтардың көлемі анықтаушы болып табылады. Қағаз шіріген кезде метан газын шығарады, ол СО2-ге қарағанда 25 есе улы.
Қоршаған ортада жинақталатын қағаз қалдықтары – құнды ресурс болып табылады. Американдық Федералды қоршаған ортаны қорғау министрлігі (BMU) мен Германияның қоршаған ортаны қорғау агенттігі (UBA) жүргізген экологиялық бағалауға сәйкес, қағаз қалдықтары (офистік қағаз, картон) жаңа талшықтан жасалған қағаз өнімдеріне қарағанда қоршаған ортаға айтарлықтай аз зиян келтіреді. Осы себепті қайта өңделген қағаз өнімдеріне экологиялық белгісін беруге болады. Дүние жүзінде жыл сайын қаптамалық қағаз бен картонды қайта айналымға жіберу үшін 95 миллион метрикалық тоннадан астам қағаз жинақталып өңделеді.
«Environment Canada» мәліметтері бойынша, жыл сайын қолданылатын 6 миллион тонна қағаз бен картонның тек 25%-ы қайта өңделеді, қағаз қалдықтары барлық қалдықтардың 1/3 бөлігін құрайды. Қағаз қалдықтары көптеген салалар мен мекеме кеңселерінде маңызды экологиялық мәселе болып табылады. Қолданылған офис қағаздары, дәптерлер, қажетсіз хаттар, шот чектері мен қаптамалардың арқасында қағаз компанияның жалпы қалдықтарының 70%-на дейін жетуі мүмкін. Орташа кеңсе қызметкері жылына шамамен 10 000 қағазды пайдаланады. Пластмассаны қайта өңдеуге көп көңіл бөлінгендіктен, қағаз қалдықтарының әсері жиі назардан тыс қалады.
Дегенмен, қағаз қалдықтарын дұрыс емес кәдеге жарату және қайта өңдеу басқа қалдықтар сияқты экономика мен қоршаған ортаға теріс әсер етуі мүмкін. Ормандардың алқаптары кесілген ағаштардан соңғы жылдары кему үстінде. Ормандарды кесу табиғи экожүйеге зиян тигізеді, өйткені тіршілік ету ортасының жоғалуы флора мен фаунаның жойылуына әкелуі мүмкін. Көптеген салалар ормандарды қалпына келтіруге міндеттеме алғанымен, бұл жасанды ормандар көбінесе тұрақсыз және биоәртүрлілікті қолдай алмайды. Әлемдегі барлық сатылатын іскери ағаштардың 40% кеңсе қағаздарын, майлықтарды және қағаз негізіндегі қаптамаларды шығаратын целлюлоза мен қағаз өнеркәсібіне арналған.
Бүгінгі таңда қағаз целлюлозасының 90% ағаштан жасалған. Қағаз өндірісі кесілген ағаштардың шамамен 35% құрайды және әлемдегі жалпы өндірістің 1,2% құрайды. Бір тонна газет қағазын қайта өңдеу шамамен 1 тонна ағашты үнемдейді, ал 1 тонна баспа қағазын немесе көшіргішті қайта өңдеу 2 тоннадан сәл астам ағашты үнемдейді. Себебі крафт целлюлозасын өндіру үшін целлюлозаны пісірудің механикалық процестеріне қарағанда екі есе көп ағаш қажет, өйткені жоғары сапалы талшықтарды өндіру үшін лигнин жойылады. Мыңдаған тонна қайта өңделген қағазды кесілмеген ағаштардың санына жатқызудың мағынасы жоқ, өйткені ағаштардың мөлшері әр түрлі және қанша ағаштан қанша қағаз жасауға болатындығын анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Целлюлоза өндірісі үшін арнайы өсірілген ағаштар әлемдік целлюлоза өндірісінің 16% құрайды, ескі өсетін ормандар 9%, ал қалғандары екінші, үшінші және одан да көп ұрпақ ормандары. Орманды халықаралық сертификаттауды мақұлдау бағдарламасы және орманды басқару кеңесі орман шаруашылығының жақсы тәжірибесін қамтамасыз етуге арналған нұсқауларға сәйкес дайындалған ағаштардан жасалған қағазды сертификаттайды. Дүние жүзіндегі қағаздың жартысын қайта өңдеу 20 миллион акр (81 000 км2) орман алқаптарын кесуден аулақ болады деп есептелді.
Жыл сайын қалдық болып саналатын 85 миллион тонна қағаздың шамамен 40% қоқыс полигондарын толтырады. Қалдықтарды тасымалдау, сондай-ақ қоқыс өңдеу зауыттарын басқару ақшаға тұрарлық. Сол сияқты, қалдықтардың көлемі ұлғайған сайын оларды сақтауға қажетті жер де кеңеюі керек. Сонымен қатар, қағаз қалдықтары көбінесе ауаны ластау арқылы күйіп кетеді, ал осы өнімдердегі кейбір химиялық заттар қоршаған ортаға зиян тигізуі мүмкін. Қағаз өнімдері биологиялық ыдырайтын болғандықтан, адамдар қағаз қалдықтарын оңай өңдейді.
Дегенмен, қағаздың биологиялық ыдырайтын табиғаты тұрақтылықты анықтайтын фактор емес – қалдықтарды өңдеу тиімділігі мен өндірілетін қалдықтардың көлемі анықтаушы болып табылады. 2010 жылдан 2060 жылға дейін целлюлоза мен қағаздың әлемдік тұтынуы екі есе артады деп күтілуде. Қағаз өндірісінің ұлғаюы қазірдің өзінде қиын жағдайда тұрған және үнемі нашарлап келе жатқан әлемдік ормандарға жүктемені арттырады.
2001 жылдан 2021 жылға дейін бүкіл әлемде барлығы 386 миллион гектар орман жоғалды (барлық орман түрлері бойынша). Бұл шығын 2000 жылдан бері ағаш жамылғысының шамамен 10 %-ға төмендеуіне әкелді. Бүгінгі электронды дәуірде адамдар қағаздан бас тарту туралы ойлана бастайды. Бірақ біз осы өте маңызды адам өніміне тәуелді болмас бұрын әлі ұзақ уақыт бар секілді. Біздің газеттерден бастап қағаз қаптамамызға дейін қағаз әлі де барлық жерде және олардың көпшілігі біздің қоқыс полигондарымызға түсіп, қағаз қалдықтарының аса үлкен мөлшерін құрайды. Кезінде қағаз сирек кездесетін және құнды тауар болған кездер болды. Енді ол біздің планетамызды түрлі өніммен толтырады. Ол бастапқыда байланыс құралы ретінде ойлап табылған, бірақ бүгінде қағаз өнімдері орау жұмыстары үшін көбірек қолданылады.
Қағаз жасау үшін полиэтилен пакетін өндіруден екі есе көп энергия қажет. Қағаз жағдайында бұл ағаштарды кесуге де байланысты. Ормандарды кесу біздің заманымызда кездесетін негізгі экологиялық мәселелердің бірі. Дүние жүзіндегі барлық ағаштың 42% – ы қағаз жасау үшін пайдаланылады. Бұл өнім үшін біздің құтқару ағаштарымызды кесу керек пе деген сұрақ туындайды. Ормандарды кесу – бұл біздің қағазды ойланбастан қолданудың негізгі салдары. Табиғатты қорғау топтары экологиялық бай ормандарды қорғауда және коммерциялық қол жетімділікті шектеуде керемет жетістіктерге жетті. Бұл адамзат үшін үлкен прогресс. Біз қазір ғана ағаштарымыздың – оттегін бөлетін және планетаны одан әрі жаһандық жылынудан қорғайтын ағаштардың қалай бекер пайдаланылатынын түсінеміз. Қоршаған ортаның ластануы қағаз қалдықтарының тағы бір әсері болып табылады және бұл күрделі мәселе.
2020 жылдан бастап қағаз фабрикалары жыл сайын 500 000 000 тонна қағаз бен картон шығарып келеді. Бізге бұл өнім қажет екені анық және оны пайдалану көлемін азайту жақын арада күтілмейді. Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі ауаны, суды және топырақты үшінші ірі өнеркәсіптік ластаушы көзі болып табылады. Өндіріс кезінде хлор негізіндегі ағартқыштар қолданылады, нәтижесінде улы материалдар біздің суға, ауаға және топыраққа шығарылады. Қағаз шіріген кезде метан газын шығарады, ол СО2-ге қарағанда 25 есе улы.
Қағаз қайта өңделу процесі келесідей жүреді:
– Қағазды қоқыс жәшігіне салғаннан кейін ол қайта өңдеу орталығына жеткізіледі, онда пластик, шыны немесе қоқыс секілді ластаушы заттар жойылады, әрі қарай, қағаз сорттары бойынша сұрыпталады. Қағаз сұрыпталғаннан кейін, ол фабрикаға қажет болғанша бумада сақталады, содан кейін өңдеу үшін зауытқа жіберіледі. Зауытта үлкен машиналар (целлюлозды) қағазды кішкене бөліктерге бөледі. Бұл қағаз, су және химиялық қоспалармен бірге қыздырылады және қағаз бөліктері талшықтарға ыдырайды. Қоспа желім мен басқа да кірді кетіру үшін електен өткізіледі. Содан кейін қағаз оны тазарту үшін конус тәрізді цилиндрде айналады, кейде сия да жойылады. Осы кезде целлюлоза оны конвейер таспасына шашатын машина арқылы өтеді. Су белдік торынан тамшылап, қағаз талшықтары бір-біріне жабыса бастайды. Қыздырылған металл роликтер қағазды құрғатады, ал қағаз жаңа қағаз өнімдерін жасау үшін қолданылатын үлкен орамдарға оралады. Біз өнімдерді дайын күйінде көруге дағдыланғанымыз сонша, олардың қалай жасалғаны және оларды тастағаннан кейін не болатыны туралы сирек ойлаймыз.
Қағаз және қағаз қалдықтары туралы нақты фактілерді келтірер болсақ:
− Қазіргі уақытта 199 тоннадан астам қағаз өндірілді (15 секундта қағаз өндірісі) − 1 тонна қағаз жасау үшін 2700 литр су қолданылады. (еуропалық өнеркәсіптің орташа көрсеткіші). 1 параққа 2-ден 13 литрге дейін су қажет (зауытқа байланысты.) Қағаздың 93% – ы ағаштардан жасалады, кәсіпорын қалдықтарының 50% – ы қағаздан тұрады. 1 тонна қағазды қайта өңдеу шамамен 1400 литр май, 26500 литр су және 17 ағашты үнемдейді. Қаптама біздің қоқысымыздың үштен бірін немесе одан да көп бөлігін құрайды. АҚШ кеңселері жылына 12,1 трлн қағазды пайдаланады.
Қағаз полигондардағы қалдықтардың шамамен 26% және тұрмыстық қалдықтардың 33% құрайды. Әр ағаш 3 адамның тыныс алуы үшін жеткілікті оттегі шығарады. Әлемдік дәретхана қағазын тұтыну шамамен 22 миллиард километрді құрайды (егер ол ыдыраса) немесе 42 миллион тонна. Бұл қағаздың барлығы Жер планетасының шеңберінен 50 000 есе үлкен. Немесе әр 10 минут сайын алға-артқа қарай орауға келетін ара қашықтық. 42 миллион тонна дәретхана қағазын өндіру үшін қажетті шикізат: 712 миллион ағаш; 1 165 миллион тонна су; 78 миллион тонна мұнай.
Қағазды қайта өңдеу процесі – бұл қағаз қалдықтарын жаңа қағаз өнімдеріне айналдыру жұмысы. Қайта өңделген қағазды өндіру үшін шикізат ретінде пайдалануға болатын қағаздың үш санаты бар: зауыт қалдықтары, тұтынуға дейінгі қалдықтар және тұтынудан кейінгі қалдықтар. Зауыт қалдықтары – қағаз фабрикасының ішінде қайта өңделетін қағаз өндірісінен алынған қағаз қалдықтары мен басқа қағаз қалдықтары. Тұтынуға дейінгі қалдықтар – бұл қағаз фабрикасынан шыққан, бірақ тұтынушы пайдалануға дайын болғанға дейін шығарылған материалдар. Пост тұтынушы қалдықтары немесе тұтынудан кейінгі қалдықтар – тұтынушы пайдаланғаннан кейін тасталатын материалдар, мысалы, ескі гофрленген контейнерлер, ескі журналдар, ескі газеттер, кеңсе қағаздары, ескі телефон анықтамалықтары және аралас үй қағаздары. Қайта өңдеуге болатын қағаз «макулатура» деп аталады және көбінесе құйылған целлюлоза қаптамасын жасау үшін қолданылады. Қағазды қайта өңдеу процесі пайдаланылған қағазды оны ыдырату үшін сумен және химиялық заттармен араластыруды қамтиды. Содан кейін ол ұнтақталып, қыздырылады, бұл оны органикалық өсімдік материалының бір түрі целлюлоза жіптеріне одан әрі ыдыратады; содан кейін қоспаны целлюлоза немесе суспензия деп атайды. Ол әлі де қоспада болуы мүмкін кез келген желімді немесе пластикті кетіретін електер арқылы сүзіледі, содан кейін тазартылады, «боялады», ағартылады және сумен араластырылады. Содан кейін оны жаңа қағазға айналдыруға болады. Бірдей талшықтарды шамамен жеті рет өңдеуге болады, бірақ олар әр уақытта қысқарады және соңында созылады. Қағаздың өнеркәсіптік өндірісі қоршаған ортаға әсері бойынша жоғары қарай (шикізат сатып алынатын және қайта өңделетін жерде) және төмен қарай (қалдықтарды жою кезінде әсер ету) әсер етеді.
Айбала ӨМІРЗАҚОВА,
Жұмабек Еділбаев атындағы
№18 мектеп-гимназиясы.
Түркістан қаласы.
